Stadse Potkasten - Groningen 2024

Een Stad-Groningse potkast (niet te verwarren met podcast) is in ABN een puthuis of pothuis. In de Ommelanden sprak men van een “pothoes”. Het is een kleine uit- of aanbouw gelegen voor of naast het woonhuis. In de Stad is het een verdiepte ruimte die deels bovengronds uitsteekt. Potkasten waren al bekend in de middeleeuwen. Oorspronkelijk was de naam puthuis, omdat de potkasten over een verzamelput voor het regenwater waren gebouwd. Men kon vanuit het souterrain of de kelder van het huis binnendoor in het puthuis water putten. Later zijn de ruimtes vaak vergroot en veranderd van bestemming. Zo werden ze gebruikt als werkplaatsjes voor ambachtslieden, als opslagruimte of als keukenpotkast waarin ook het stilletje (gemak, privaat, poepdoos of plee) stond. Dit was meestal een houten of stenen bank met een gat erin, dat fungeerde als een primitief toilet. Onder die zitplaats stond een beerton, die wekelijks geleegd werd. Het gemak stond in de Stad vaak in de potkast, of zoals Stadjers zeggen “potkaaste”. Deze voorziening was heel normaal, tot er na de aanleg van waterleiding en riolering een watercloset (wc) kwam. Door de woningnood boden potkasten, icm de kelder ook wel onderdak als woning, aan arme gezinnen. Potkasten hadden vaak een enigszins schuin aflopend plat dak. Ze konden meestal van binnenuit worden bereikt, maar er zijn ook potkasten met uitsluitend een buitentoegang. Uit een gezondheidsonderzoek van huisarts Stratingh uit 1858 bleek dat er op dat moment nog 44 potkasten in de binnenstad waren. “Deze zijn vooral ontstaan tijdens de bloeitijd en grote aanwas van de stad, even voor de laatste uitlegging in 1624, vanwege het gebrek aan ruimte om te bouwen. In het laatst der vorige eeuw waren zij nog in menigte aanwezig langs de hoofdstraten en markten, zo als men onder anderen nog kan zien uit platen van die tijd.” Tot halverwege de 20e eeuw was er aan de diepenring nog veel bedrijvigheid te vinden door de aanmerende schepen. Er waren dan ook nog veel kleine ondernemers, die hun handelswaar verkochten vanuit de potkast en kelder onder hun huis. Vanaf begin jaren ‘50 verdween de handel via het water geleidelijk en daarmee ook de handel vanuit de potkasten. De diepen behielden alleen nog de functie van aanlegplaats voor woonschepen. De oude panden verpauperden doordat er geen geld was voor onderhoud. Veel oude panden en potkasten werden afgebroken en er kwam nieuwbouw voor in de plaats. Ook het pand aan Schuitendiep 42 raakte in verval. In 1949 werd de potkast verwijderd. De gemeente wilde de rijweg verbreden en zag de potkast als een verkeersobstakel. Na de Vries kwam de familie Steen het pand. Nadat dhr. Steen in 1962 overleed en mevr. Steen op den duur ook verhuisde, is het pand nog een paar keer van eigenaar gewisseld. In 1972 werd het nog slechts als opslagruimte gebruikt. Uiteindelijk werd het pand in 1976 als Rijksmonument aangewezen en volledig gerestaureerd ivm de historische/culturele waarde. De fundering van de oude potkast werd opgegraven en zo op de juiste plaats weer opgebouwd. Het pand heeft hierna nog jarenlang als woonhuis voor verschillende gezinnen gediend, tot het na 1991 de functie kreeg van eetcafe en later restaurant. In Groningen zijn anno 2024, naast genoemde potkast aan het Schuitendiep 42, nog 2 potkasten te vinden. Het gaat om de Oude Kijk in 't Jatstraat 1 (hoek Zwanestraat) en aan de Turfsingel 10, tegenover het oude Dudok (voormalig) tankstation
Inventarisatie van nog aanwezige potkasten door huisarts Stratingh in 1858:1x in de Oude Ebbingestraat
3x aan de Grote Markt
1x achter de Waag
1x hoek Grote Markt en de Poelestraat
2x in de Poelestraat
2x in het wijde gedeelte van de Poelestraat2x in het nauwe gedeelte van de Poelestraat
2x in de Oosterstraat
1x in de Oosterstraat, hoek kleine Peperstraat
4x in de Oosterstraat
4x aan de Grote Markt
1x in de Herestraat
1x in het wijde van de Herestraat
1x tussen de beide markten
2x aan de Zuiderhaven, bij de Brugstraat
2x in de Grote Kromme Elleboog
1x aan de Zuiderhaven
1x in de Kijk in’t Jatstraat
2x in de Kijk in’t Jatstraat
1x in de Oude Boteringestraat, hoek Zwanestraat
2x in de Guldenstraat
1x aan de Steenmarkt
3x Schuitendiep, tussen Breedegang en Nieuweweg
1x voor het Kleine Poortje
1x in de Steentilstraat
1x voor de Heerepoort.
Tekstbronnen:
• groningerarchieven.nl
• Bagviewer.kadaster.nl
• Delpher.nl
• groningentoen.nl
• dekleineheerlijkheid.nl
Foto- en filmbronnen:
• Groningerarchieven.nl
• nl.m.wikipedia.org
• Filmbankgroningen.nl
• Beeldbankgroningen.nl
• Delpher.nl
Muziekbron:
* via RUclips account @FreesoundMusic - • 60 min mix of royalty ...