12) İndeksler 1 | Basit indeks - Mekan ve Zaman indeksi | İSTATİSTİK | XDERS

Bu istatistik dersimizde "indeksler" başlığı altında "basit indeks" konusu anlatılmakta ve ders bitiminde çalışma soruları çözülmektedir.
Biraz bahsedecek olursak;
Bir olaya ait değişkenin veya değişkenler grubunun, zaman veya mekan içindeki değişimlerini göstermek ve kıyaslamayı kolaylaştırmak için kullanılan oransal ölçülere indeks denir. İndeksler verilen bir dönemin, başka bir dönemle karşılaştırılmasını sağlayacak olan fiyatların, miktarların veya tutarların genellikle yüzdeler şeklinde ifade edilmiş oranlarıdır.
İndeks hesabında, zaman veya mekan serilerindeki değerlerden biri veya ortalaması temel değer kabul edilerek, diğerlerinin buna göre nasıl değiştiklerini göstermek için yüzdesi hesaplanır. İndeks hesaplanırken kıyaslanan değer paya, temel değer paydaya yazılır ve sonuç yüzde olarak ifade edilebilmesi için 100 ile çarpılır.
Günümüzde indeksler, üretim, tüketim, ticaret, para, kredi gibi fiyat hareketlerinin analizi ve yorumu için kullanılmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) tarafından her ay hesaplanan, fiyat indeksleri (enflasyon oranları) ve Borsa İstanbul (BİST)’da işlem gören hisse senedi fiyat indeksleri çoğu kesimin bildiği, takip ettiği indekslerdir.
İndeksler, türlerine ve kullanım amaçlarına göre farklı yöntemlerle hesaplanır,
• Mekan ve zaman indeksleri,
• Sabit ve değişken esaslı indeksler,
• Basit ve bileşik indeksler,
• Fiyat ve miktar indeksleri,
Bir ürünün fiyatında veya miktarında meydana gelen oransal değişimlerin belirlenmesinde basit indeks, birden çok ürünün fiyatında veya miktarında birlikte meydana gelen oransal değişimlerin belirlenmesinde ise bileşik indeks uygulanır.
Biz bu dersimizde indeks kavramını açıkladıktan sonra basit indeks başlığı altında mekan indeksi ve zaman indeksi anlatılacaktır. Zaman indeksi başlığı altında ise sabit esaslı indeks ve değişken esaslı indeks kavramları açıklanacaktır. Gözlem değerlerinin verilmediği, sadece indeks sayılarının bilindiği durumunda sabit esaslı indeks hesabından değişken esaslı indeks hesabına veya değişken esaslı indeks hesabından sabit esaslı indeks hesabına nasıl geçildiği dersin sonunda anlatılacaktır. Bu kavramları açıklayacak olursak;
Mekan indeksi - İSTATİSTİK
Üretim miktarı, fiyat, nüfus gibi istatistiksel değerlerin bölge, şehir, kasaba ve köy gibi mekan içinde gösterdiği değişimler mekan indeksi ile hesaplanır. Mekan indeksini hesaplarken temel değeri mekan serisindeki değerlerin aritmetik ortalaması olarak alırız. Hesaplarken her bir değer ortalamaya bölünür ve 100 ile çarpılır. Böylece bütün değerlerin ortalamaya göre değişimleri hesaplanmış olur.
Zaman indeksi - İSTATİSTİK
İstatistiksel değerlerin zaman bakımından gösterdiği değişimleri ölçmek için bir zaman serisine ihtiyaç duyarız. Zaman indeksi hesaplanırken, zaman serisindeki değerlerden biri temel devre olarak seçilir, daha sonra diğer devrelerdeki değerler temel devre değerine oranlanır ve çıkan sonuç yüzle çarpılır.
Sabit esaslı indeks (SEİ) - İSTATİSTİK
Sabit esaslı indeks, zaman serisinde belirli bir devreyi temel kabul ederek serinin bütün değerlerini bunun yüzdesi olarak göstermek suretiyle hesaplanan indekstir.
Değişken esaslı indeks (DEİ) - İSTATİSTİK
Değişken esaslı indekste temel devre, her devre için değişir. Her değer, zincirleme olarak bir sonraki değere temel oluşturur. Bu nedenle değişken esaslı indekse zincirleme indeks de denilmektedir. Her değer bir önceki devreye ilişkin değerle karşılaştırılarak yorumlanır.
Bir sonraki istatistik dersimizde bileşik indeks hesabı anlatılacaktır.
İyi çalışmalar dilerim.
Muhsin ÇELİK
XDERS
İSTATİSTİK
İNDEKSLER
• Giriş
• Basit İndeksler
• Mekan İndeksleri
• Zaman indeksleri
• Sabit Esaslı İndeksler
• Değişken Esaslı İndeksler
• İndekslerin Birinden Diğerine Geçiş
• Çalışma Soruları