М. Мағауин. Қазақ Ордасының құрылуы

Қазақ Ордасының құрылуы
Мұхтар МАҒАУИН
XIII ғасырдың 40-жылдарында ту көтерген, ежелгі түрік жұртының қыпшақ тектес руларын біріктірген ұлы мемлекетіміз Алтын Орданың саяси және әкімшілік құрылымы қарауындағы халықтың шаруашылық жағдайына, жер ыңғайына орай қалыптасқан болатын. Алтайдың сауырынан Дунайдың етегіне дейінгі кең байтақ жерді - жарым дүниені алып жатқан алып мемлекеттің Еуропалық бөлігі - оң қанат, ал Азиялық бөлігі - сол қанат деп есептелді. Оң қанат - Ақ Орда деп аталады, сол қанат - Көк Орда деп аталады. Бұл арада көне түрік тілінде ақ сөзі - батыс, көк сөзі - шығыс дейтін мағына беретінін айта кету керек. Сондықтан, coвет тұсындағы кейбір тарихи еңбектердегідей, бұл екі Орданың орнын ауыстыруға болмайды. Алтын Орданың Шығыс бөлігі, яғни Көк Орда, негізінен, қазіргі Қазақстан Республикасының территориясын қамтыды. Бұл үлкен мемлекет ішіндегі құрылым, қазіргі тілмен айтсақ, автономиялық белгілері, яғни өзіндік әкімшілік, басқару жүйесі бар біршама дербес ұлыс еді. Астанасы Сыр бойындағы Сығанақ шаһары болды. Көк Ордада билік жүргізген хандар да Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының әулетінен тараған еді, бірақ Ақ Ордада, Еділдегі Сарай қаласында хүкім құрған ұлы ханның дәргейіне бас ұратын. Көк Орда жұртшылығы өздерін Алтын Орданың бір бөлшегі санайтын. Соғыс күндерінде қай тараптағы жорық пен ұрыста болмасын, Алтын Орданың мың-сан әскерінің сол қанатын құрайды, бейбіт күндерде үлкен ұлыстың тіршілік-мерейінен бөтен мүддесі болмайды. Бірақ жер жағдайы, көші-қон ыңғайы, шаруашылық кебі Көк Орданың өзіндік сипатын қалыптастырады. Бір жағы Тарбағатай мен Жетісу, бір жағы Маңғыстау мен Нарын құмы, түстікте ұзын аққан Сыр-Дария, терістікте Түменге, Сібір тайғасына дейінгі ұлан-ғайыр қоныста шалқып-толқып отырған айбарлы жұрт сол кездің өзінде-ақ саяси бірлікпен қоса этникалық тұтастыққа да ие болғаны байқалады. 1357 жылы Алтын Орданың ұлы ханы Жәнібек өлгеннен соң, елдің саяси жағдайы қиындайды, аумалы-төкпелі, бұлғақ кезеңі туады. Қазақта ескіден қалған: «Нар мойыны кесіліп, Бердібектің өлген жері» деген мақал бар. Бұл Бердібек - Жәнібек ханның туған ұлы. Аталарына тартпаған қорқау залым таққа таласар деген қауіппен кіндіктес, немере-шөбере туыстарының түгел көзін жояды. Ел-жұртына қарабет болып, арада екі жыл өтер-өтпесте өзі де кісі қолынан өледі. Бердібектен соң шынында да нар мойыны кесіледі, яғни Алтын Орданың негізін салған Бату ханның тұқымы құриды, Жошыдан тараған басқа әулеттер ішінде таққа талас басталады. Тарихшылардың есебі бойынша, үлкен бұлғақ дәуірінде, айналасы 20 жыл ішінде Алтын Орда тағында 14 хан ауысыпты. Ешқайсысы еркімен түспеген, бәрі де өзара қырқыс нәтижесінде казаға ұшыраған. Miнe, осы кезеңде Көк Орда хандарының әулеті де Алтын Орда тағына ұмтылады. Бұлардың ішінде ұлы хан дәрежесіне жетіп, Сарай қаласында азды-көпті билік құрған - Орыс хан, Тоқтамыс хан және Барақ хандар. Бірақ Алтын Орданың күні батқан еді. Береке-бірлік азайған, күш-қуаты да кемуге бет алған. Астана байтақта орныға алмаған Орыс хан өмірінің соңғы кезеңі - Орта Азиядан шыққан жыртқыш жиһангер Ақсақ Темірмен күрес үстінде өтеді. Тоқтамыс хан сол күресте басын жояды. Алтын Ордадағы үлкен таққа жеткенімен, ол да баянды билік орната алмаған Барақ хан бар қажыр-қайратын Көк Орданың мерейін көтеруге жұмсайды. Ақсақ Темір мен Тоқтамыс­тың арасындағы жойқын соғыстар кезінде біз Сыр-Дария өңірінен айырылған едік. Барақ хан Ақсақ Темір ұрпақтарымен, оның ішінде атақты Ұлықбекпен тынымсыз шайқасып, бет қаратпай жеңеді, бүкіл Сыр бойын, ондағы Сығанақ, Отырар, Сауран, Түркістан қалаларын қайтарып алады; көп әскермен қарымта соғысқа шыққан Ұлықбек пен оның інісі Мұхамед-Жәукені Самарқанның түбіне дейін қуып, Ақсақ Темір әулетінің ата жұрты Мәуреннахрдың біраз жерін ойрандайды, мол олжамен қонысына оралады. Бұл заманда Көк Орда мүлде дербес құрылым ретінде көрінеді. Егер «Көк Орда» деген сөзді белгілі бір тарихи кезеңге тән шартты атау деп есептесек, территориясы жөнінен алғанда да, халқының тайпалық құрамы жөнінен алғанда да бұл қуатты ұлыс - ортақ емес, бөлшек емес, біздің өзімізге ғана тиесілі мемлекет болатын. Сол бетінде ордаланып кетуіміз де мүмкін еді, бірақ ойламаған жерде ұлыстың берекесі қашады. Өз заманының тарихшылары ақылды, қайсар, жаужүрек әмірші деп бағалаған Барақ хан кезекті соғыстарының бірінде, ұрыс үстінде, жағаласқан жау қолынан емес, өз әскерінің қатарындағы опасыздан - осының алдында ғана бағынып, қызметіне кірген ноғай мырзаларының арам жебесінен жазым табады. Бұл - 1428 жыл. Нәтижесінде, біржола ыдырау дәуіріне көшкен Алтын Орданың шығыс бөлігінде де елдің қаймағы бұзылады, жұрттың берекесі кетеді. Билікке ұмтылған сұлтандардың әрқайсы өзінше шағын хандық құруға тырысады. Ақыры, солардың ішінде Жошының тағы бір ұлы Шибан әулетінен шыққан Әбілқайыр ханның бағы көтеріледі. Әбілқайыр аз ғана уақытта бұрынғы Көк Орданы қалпына келтіргендей болады, бірақ толық бірлікке жете алмайды.

[@ЖАХАНОВКАДЫРХАН]

🤚🤝👍👍👍👍✊️🇰🇿🇰🇿

[@gk7826]

Неге музыканы қатты қояды, сөзбен жарысып, жақсы естіртпейді

[@Ерсинбек-х2ь]

Алтын орда атырауда
Ақ орда астанада
Көк орда алматыда
Бұдан шығатын қорытынды орданың бәрі қазақтікі яғни біздікі бұл жерде қалмақ моңғолдың ешқандай қатысы жоқ
Ел басқарған хандарымыздың иманы саламат болсын

[@dr.bolatbekovich]

Керемет