«Көкбалақ» күйдің шығу тарихы : Абылайдың жиырмадан жаңа асқан кезі. Үлкен бір шайқаста Шарыш батырды өлтіріп қалмақтың сағын сындырған, бұлғақтаған жас сұлтанның әскердегі беделі үлкен екен. Кәрі-жасы бар, қол бастаған батыры мен қатардағы аламаны, барлығы: «Ендігі ханымыз Абылай болса екен», деп армандапты… …Қоңыр күздің басында, Абылай жанында екі жүз нөкері бар аңға шығады. Неше күн аң атып, ойын-сауықпен келе жатқан албырт топ қалмақтың жер қайысқан әскеріне жолығыпты. Аяусыз ұрыста нөкерінің бәрі қырылып Абылай, жанында Маддақия деген батыр, екеуден екеу ғана қалыпты. Қалдан Сереннің ұлы Лама Доржы деген батыр: «Ә, жолым болды, басқа емес, қақпанға Абылайдың өзі түсті», деп сырнайлатып-кернейлетіп еліне қайтады… …Шарышты өлтірген Абылайды көреміз деп бүкіл қалмақ жиналыпты. Сонда жұрттың алдына Шарыштың шешесі Күнсайын ханымша шығып, Абылайға айтты дейді. - Ей, иттен жаратылған… Менің Шарышымды қай жерде өлтірдің? Асылымның, ардағымның қанын қалай төктің, кәні, айтшы, - деп. Сонда Абылай тұрып: «Мына қолыммен шеңгелдеп тұрып талай қалмақтың қанын ұрттап едім. Сенің балаң сияқты қаңғыған қалмақтың басы қай шидің түбінде жатқанын мен қайдан білейін», - депті. Күнсайын Қалдан Серенге айтты дейді: «Қалдан, осы адам тірі кетсе, мен ешқашан кешпеймін сені. Бүкіл малымды, бар дәулетімді ал, тек мына Абылайды қолыма бер. Осының қанын ішкенде ғана кегім қайтады», - деп. - Не айтасың? - депті Қалдан Серен Абылайға қарап. Абылай айтыпты: «Мен Шарышты ту сыртынан атқам жоқ. Ұйықтап жатқан жерінде өлтіргем жоқ. Мен оны жекпе-жекте жеңдім. О заманда, бұ заман, майданда жауды өлтіру қашаннан бері қылмыс саналатын болған. Заңдарың қызық екен, қалмақ», - деп. Содан соң, Абылай мен Маддақияны қамап тастап, қалмақтың нояндары мен тайшылары кеңес қылады. Барлығы бірауыздан: «Бұндай көкжалды қоя берсек ертең опық жейміз. Бұл - қалмақтың сорына жаратылған қанішер, сондықтан өлтіру керек. Төрелігін өзің айт», дейді Қалдан Серенге. Бірақ қалмақ та соғыса жүріп қазақтың ерлігіне бас иген халық. Қалдан Серен Абылайды өлімге қимапты. Тек ханның, қазақтан тұтқын болып келген күңінен туған ұлы Лама Доржы әкесіне кек сақтап кетіпті. Шарыштың шешесі Күнсайынға келіп: «Әкем алжыған екен. Абылайды қорғады. Осыны өзіміз-ақ өлтіре салмаймыз ба?» дейді. Абылайдың артында қалған елі болған жайға қаныққаннан кейін, өлгендерді арулап жерлейді. Арасында Абылай мен Маддақияның жоқ екенін біліп, олардың тұтқында екеніне, тірі екеніне көз жеткізгеннен кейін, арада бір жыл салып қалмаққа елшілік жібереді. Мәмілегерлерді Ақшора деген би бастап барады. Сонда елшілер: «Сұлтанымыз тірі болса көрсетіңіз», - депті. Қалдан Серен алақанын шарт еткізіп Абылайды ордаға алдырады. Қалдан Серен сонда былай депті: «Бұдан былай қалмақты шапқанды қоясың. Абылайдың аман болуы қазақтың тыныш болуына байланысты. Сұлтандарыңды аман көремін десең, жаулығыңды қой, қазақ», - деп. Тағы да айтты дейді: «Бір жыл беделінде Әбілмәмбет ханның ұлы Әбілпейіз сұлтанды осында аманатқа алып келіп қана, Абылайды ала аласыңдар», - деп. Елшілер қош айтысып қайтып кетеді. Сонымен жылжып жыл өтеді. Айтылған мерзімде Әбілпейіз сұлтанды алып, мол тарту-таралғы көтеріп қазақтың елшілері келеді. Қалдан Серен өзінің Қоша Мерген деген бір биінің қызын Абылайға әйелдікке беріпті. Бұл Қасым сұлтанның шешесі, Саржан мен Есенгелді, Кенесары мен Наурызбайдың әжесі Топыш еді. Сонымен елшілер Әбілпейіз сұлтанмен қош айтысып, Абылайды алып елге қайтады. Жолда келе жатып Абылай бірнеше мазар кездескенде сол жерді Көкбалақ тұлпарымен айнала шауып айқайлап, содан соң жерге етбетімен жатып еңіреп жылапты. Ешкім ештеңе демепті. Себебі, бұл Абылайдың екі жүз нөкерінің жатқан жері екен. Кейіннен Абылай айтты дейді: «Кезінде қалмаққа көз жасымды көрсетпейін деп жыламай кетіп едім. Мен үшін, мені қорғап өлген қайран достарым ит-құсқа жем болып қала берді. Міне, сол жерге келгенде соларды жоқтап жылап едім», - деп. - Абылай ханның атын бағатын жылқышы келіп: - Хан ием, сіздің Көкбалақ тұлпарыңыз өлейін деп жатыр, - дегенде, Абылай, жеке тігулі үйде басын соғып өмірмен қоштасып жатқан Көкбалақтың жанына келіп, басын сүйеп, қамығып: - Е, дүние, қалмаққа тұтқын болып кеткенімде жанымда Маддақия мен осы Көкбалақ тұлпарым ғана болып еді. Қиын күндері, тағдырым қыл үстінде тұрғанда, Көкбалағым басын кеудеме қойып, оқыранып дем беруші еді, - деп көзіне жас алған дейді. Ертеңіне ханның тұлпарын, бөренеден биік алау жағып өртепті. Кейіннен Абылай айтты дейді: «Сендер көрдіңдер ме, от азайғанда Көкбалаққа қанат бітіп орнынан тұрды. Содан соң аспан қақ айырылып баяғы менің екі жүз нөкерім, кіл қанатты ат мініп, ұшып келіп Көкбалақты өздерімен бірге ертіп алып кетті», - деп. Иесі Абылаймен тұтқында бірге болған, одан соң тұяғынан от шашып талай ұрыс-соғысқа кірген Көкбалақ тұлпар осындай аңыздық тұлға. Кейіннен ханның күйшісі Байжігіт әйгілі тұлпарға арнап күй шығарыпты. «Көкбалақ» деп аталатын бұл күй қазақтың ішінде әлі күнге дейін тартылады. Күйдің тарихын жеткізуші : Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ
«Көкбалақ» күйдің шығу тарихы :
Абылайдың жиырмадан жаңа асқан кезі. Үлкен бір шайқаста Шарыш батырды өлтіріп қалмақтың сағын сындырған, бұлғақтаған жас сұлтанның әскердегі беделі үлкен екен. Кәрі-жасы бар, қол бастаған батыры мен қатардағы аламаны, барлығы: «Ендігі ханымыз Абылай болса екен», деп армандапты…
…Қоңыр күздің басында, Абылай жанында екі жүз нөкері бар аңға шығады. Неше күн аң атып, ойын-сауықпен келе жатқан албырт топ қалмақтың жер қайысқан әскеріне жолығыпты. Аяусыз ұрыста нөкерінің бәрі қырылып Абылай, жанында Маддақия деген батыр, екеуден екеу ғана қалыпты. Қалдан Сереннің ұлы Лама Доржы деген батыр: «Ә, жолым болды, басқа емес, қақпанға Абылайдың өзі түсті», деп сырнайлатып-кернейлетіп еліне қайтады…
…Шарышты өлтірген Абылайды көреміз деп бүкіл қалмақ жиналыпты. Сонда жұрттың алдына Шарыштың шешесі Күнсайын ханымша шығып, Абылайға айтты дейді.
- Ей, иттен жаратылған… Менің Шарышымды қай жерде өлтірдің? Асылымның, ардағымның қанын қалай төктің, кәні, айтшы, - деп. Сонда Абылай тұрып: «Мына қолыммен шеңгелдеп тұрып талай қалмақтың қанын ұрттап едім. Сенің балаң сияқты қаңғыған қалмақтың басы қай шидің түбінде жатқанын мен қайдан білейін», - депті.
Күнсайын Қалдан Серенге айтты дейді: «Қалдан, осы адам тірі кетсе, мен ешқашан кешпеймін сені. Бүкіл малымды, бар дәулетімді ал, тек мына Абылайды қолыма бер. Осының қанын ішкенде ғана кегім қайтады», - деп.
- Не айтасың? - депті Қалдан Серен Абылайға қарап.
Абылай айтыпты: «Мен Шарышты ту сыртынан атқам жоқ. Ұйықтап жатқан жерінде өлтіргем жоқ. Мен оны жекпе-жекте жеңдім. О заманда, бұ заман, майданда жауды өлтіру қашаннан бері қылмыс саналатын болған. Заңдарың қызық екен, қалмақ», - деп.
Содан соң, Абылай мен Маддақияны қамап тастап, қалмақтың нояндары мен тайшылары кеңес қылады. Барлығы бірауыздан: «Бұндай көкжалды қоя берсек ертең опық жейміз. Бұл - қалмақтың сорына жаратылған қанішер, сондықтан өлтіру керек. Төрелігін өзің айт», дейді Қалдан Серенге.
Бірақ қалмақ та соғыса жүріп қазақтың ерлігіне бас иген халық. Қалдан Серен Абылайды өлімге қимапты. Тек ханның, қазақтан тұтқын болып келген күңінен туған ұлы Лама Доржы әкесіне кек сақтап кетіпті. Шарыштың шешесі Күнсайынға келіп: «Әкем алжыған екен. Абылайды қорғады. Осыны өзіміз-ақ өлтіре салмаймыз ба?» дейді.
Абылайдың артында қалған елі болған жайға қаныққаннан кейін, өлгендерді арулап жерлейді. Арасында Абылай мен Маддақияның жоқ екенін біліп, олардың тұтқында екеніне, тірі екеніне көз жеткізгеннен кейін, арада бір жыл салып қалмаққа елшілік жібереді. Мәмілегерлерді Ақшора деген би бастап барады. Сонда елшілер: «Сұлтанымыз тірі болса көрсетіңіз», - депті. Қалдан Серен алақанын шарт еткізіп Абылайды ордаға алдырады.
Қалдан Серен сонда былай депті: «Бұдан былай қалмақты шапқанды қоясың. Абылайдың аман болуы қазақтың тыныш болуына байланысты. Сұлтандарыңды аман көремін десең, жаулығыңды қой, қазақ», - деп. Тағы да айтты дейді: «Бір жыл беделінде Әбілмәмбет ханның ұлы Әбілпейіз сұлтанды осында аманатқа алып келіп қана, Абылайды ала аласыңдар», - деп.
Елшілер қош айтысып қайтып кетеді. Сонымен жылжып жыл өтеді. Айтылған мерзімде Әбілпейіз сұлтанды алып, мол тарту-таралғы көтеріп қазақтың елшілері келеді.
Қалдан Серен өзінің Қоша Мерген деген бір биінің қызын Абылайға әйелдікке беріпті. Бұл Қасым сұлтанның шешесі, Саржан мен Есенгелді, Кенесары мен Наурызбайдың әжесі Топыш еді. Сонымен елшілер Әбілпейіз сұлтанмен қош айтысып, Абылайды алып елге қайтады. Жолда келе жатып Абылай бірнеше мазар кездескенде сол жерді Көкбалақ тұлпарымен айнала шауып айқайлап, содан соң жерге етбетімен жатып еңіреп жылапты. Ешкім ештеңе демепті. Себебі, бұл Абылайдың екі жүз нөкерінің жатқан жері екен. Кейіннен Абылай айтты дейді: «Кезінде қалмаққа көз жасымды көрсетпейін деп жыламай кетіп едім. Мен үшін, мені қорғап өлген қайран достарым ит-құсқа жем болып қала берді. Міне, сол жерге келгенде соларды жоқтап жылап едім», - деп.
- Абылай ханның атын бағатын жылқышы келіп:
- Хан ием, сіздің Көкбалақ тұлпарыңыз өлейін деп жатыр, - дегенде, Абылай, жеке тігулі үйде басын соғып өмірмен қоштасып жатқан Көкбалақтың жанына келіп, басын сүйеп, қамығып:
- Е, дүние, қалмаққа тұтқын болып кеткенімде жанымда Маддақия мен осы Көкбалақ тұлпарым ғана болып еді. Қиын күндері, тағдырым қыл үстінде тұрғанда, Көкбалағым басын кеудеме қойып, оқыранып дем беруші еді, - деп көзіне жас алған дейді.
Ертеңіне ханның тұлпарын, бөренеден биік алау жағып өртепті. Кейіннен Абылай айтты дейді: «Сендер көрдіңдер ме, от азайғанда Көкбалаққа қанат бітіп орнынан тұрды. Содан соң аспан қақ айырылып баяғы менің екі жүз нөкерім, кіл қанатты ат мініп, ұшып келіп Көкбалақты өздерімен бірге ертіп алып кетті», - деп.
Иесі Абылаймен тұтқында бірге болған, одан соң тұяғынан от шашып талай ұрыс-соғысқа кірген Көкбалақ тұлпар осындай аңыздық тұлға. Кейіннен ханның күйшісі Байжігіт әйгілі тұлпарға арнап күй шығарыпты. «Көкбалақ» деп аталатын бұл күй қазақтың ішінде әлі күнге дейін тартылады.
Күйдің тарихын жеткізуші : Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ
Жүнісбай атақты домбырашы...соның жиені ері шәкірті Таласбек мықты домбырашы көкбалақ тарихы терең
Керемет
Мықты
Делебен козады осы куйден,пах ширкин нет неткен куй
Сойлетеди бизде осылай ойнайалсак кой ширкин
керемет
Мыкты орундоо