G'azalxonlik. Zavqiy. Ғазалхонлик. Завқий.

Zavqiy (taxallusi; asl ism sharifi Ubaydullo Solih oʻgʻli) (1853 - Qoʻqon - 1921) - oʻzbek lirik shoiri. Qoʻqondagi „Madrasai oliy“ va „Madrasai chalpak“da tahsil olgan (1870-1874). Maxsidoʻzlik bilan shugʻullangan. Maʼlum muddat mirzalik qilgan, Xoʻjand, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Oʻsh, Andijon, Margʻilon shaharlarida boʻlgan. Togʻasi Muhammad Siddiq bilan Madinani ziyorat qilgan (1900). 1903-yil Qoʻqonga qaytgan. Zavqiy mumtoz oʻzbek adabiyoti anʼanalarini davom ettirgan, Qoʻqon adabiy muhitining Muqimiy, Furqat, Nodira, Rojiy kabi namoyandalari bilan ijodiy hamkorlik qilgan.
Zavqiyning gʻazal, muhammas, muvashshaxlari („Aylab keling“, „Radifi Zavqiy“ va boshqalar)da oʻzi yashagan muhit va tuzum, mehnat axlining ahvoli tasvirlangan. U turmush alam-iztiroblari, hijron azobiga visol umidi, vafodorlik, sadoqat tuygʻularini qaramaqarshi qoʻyadi („Yuzingni koʻrsatib avval“, „Bodai vasling“ va boshqalar), kishilarni turmush goʻzalliklaridan zavqlanishga, uni sevishga chorlaydi. Zavqiyning bir qancha sheʼrlari („Kajdor zamona“, „Ajab zamona“, „Abdurahmon shayton“ va boshqalar)da mustamlaka tuzumidagi ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, chor maʼmuriyati himoyasida boʻlgan ayrim nopok amaldorlarning kirdikorlari fosh etiladi. Zavqiyning „Muncha koʻp“ radifli hamda „Ajab zamondur, ahbob, bosh qotib qoldi“ misrasi bilan boshlanuvchi muhammaslari 19-asr boshlari sheʼriyatidagi eng oʻtkir ijtimoiy asarlari jumlasiga kiradi.
Zavqiy ijodiy merosida oʻzbek qishloqlarining ahvoli, dehqonlar hayoti mavzui ham katta oʻrin tutadi („Yangi Qoʻrgʻon qishlogʻi“, „Suv janjali“, „Shohimardon sayohati“ ). Bu asarlar Muqimiyning „Sayohatnoma“si taʼsirida yozilgan. Zavqiy Muqimiyning hajvchilik yoʻlini davom ettirib, oʻzbek adabiyotida hajviy yoʻnalish taraqqiyotiga katta hissa qoʻshdi („Obid mingboshi haqida hajv“ va boshqalar). Zavqiyning „Voqeai qozi saylov“ (1909-1910), „Qahatchilik“ (1916) kabi asarlarida ijtimoiy adolatsizlik fosh etiladi, xalqning zulmga qarshi namoyishlari aks ettiriladi. „Ajab ermas“ radifli muhammasi 20-asr boshlari oʻzbek sheʼriyatida muhim hodisa boʻldi. Bunda shoir mustamlaka asoratida ezilayotgan yurtning baxtli kelajagi haqida fikr yuritdi. Ijtimoiy hayotdagi ayrim nosozliklar, kishilar faoliyatidagi salbiy hollar ustidan bir qator sheʼrlari („Taʼrifi kalish“, „Otim“, „Fonus“, „Sigirim“, „Pashshalar“ va boshqalar)da zaharxanda bilan kuladi.
Zavqiyning „Voqeai qozi saylov“, „Qahatchilik“ dostonlari ham muhim ijtimoiy hodisalarni aks ettiruvchi dostonlardir.
Завқий (тахаллуси; асл исм шарифи Убайдулло Солиҳ ўғли) (1853 - Қўқон - 1921) - ўзбек лирик шоири. Қўқондаги „Мадрасаи олий“ ва „Мадрасаи чалпак“да таҳсил олган (1870-1874). Махсидўзлик билан шуғулланган. Маълум муддат мирзалик қилган, Хўжанд, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Ўш, Андижон, Марғилон шаҳарларида бўлган. Тоғаси Муҳаммад Сиддиқ билан Мадинани зиёрат қилган (1900). 1903-йил Қўқонга қайтган. Завқий мумтоз ўзбек адабиёти анъаналарини давом эттирган, Қўқон адабий муҳитининг Муқимий, Фурқат, Нодира, Рожий каби намояндалари билан ижодий ҳамкорлик қилган.
Завқийнинг ғазал, муҳаммас, мувашшахлари („Айлаб келинг“, „Радифи Завқий“ ва бошқалар)да ўзи яшаган муҳит ва тузум, меҳнат ахлининг аҳволи тасвирланган. У турмуш алам-изтироблари, ҳижрон азобига висол умиди, вафодорлик, садоқат туйғуларини қарамақарши қўяди („Юзингни кўрсатиб аввал“, „Бодаи васлинг“ ва бошқалар), кишиларни турмуш гўзалликларидан завқланишга, уни севишга чорлайди. Завқийнинг бир қанча шеърлари („Каждор замона“, „Ажаб замона“, „Абдураҳмон шайтон“ ва бошқалар)да мустамлака тузумидаги ижтимоий тенгсизлик, адолацизлик, чор маъмурияти ҳимоясида бўлган айрим нопок амалдорларнинг кирдикорлари фош этилади. Завқийнинг „Мунча кўп“ радифли ҳамда „Ажаб замондур, аҳбоб, бош қотиб қолди“ мисраси билан бошланувчи муҳаммаслари 19-аср бошлари шеъриятидаги энг ўткир ижтимоий асарлари жумласига киради.
Завқий ижодий меросида ўзбек қишлоқларининг аҳволи, деҳқонлар ҳаёти мавзуи ҳам катта ўрин тутади („Янги Қўрғон қишлоғи“, „Сув жанжали“, „Шоҳимардон саёҳати“ ). Бу асарлар Муқимийнинг „Саёҳатнома“си таъсирида ёзилган. Завқий Муқимийнинг ҳажвчилик йўлини давом эттириб, ўзбек адабиётида ҳажвий йўналиш тараққиётига катта ҳисса қўшди („Обид мингбоши ҳақида ҳажв“ ва бошқалар). Завқийнинг „Воқеаи қози сайлов“ (1909-1910), „Қаҳатчилик“ (1916) каби асарларида ижтимоий адолацизлик фош этилади, халқнинг зулмга қарши намойишлари акс эттирилади. „Ажаб эрмас“ радифли муҳаммаси 20-аср бошлари ўзбек шеъриятида муҳим ҳодиса бўлди. Бунда шоир мустамлака асоратида эзилаётган юртнинг бахтли келажаги ҳақида фикр юритди. Ижтимоий ҳаётдаги айрим носозликлар, кишилар фаолиятидаги салбий ҳоллар устидан бир қатор шеърлари („Таърифи калиш“, „Отим“, „Фонус“, „Сигирим“, „Пашшалар“ ва бошқалар)да заҳарханда билан кулади.
Завқийнинг „Воқеаи қози сайлов“, „Қаҳатчилик“ достонлари ҳам муҳим ижтимоий ҳодисаларни акс эттирувчи достонлардир.